Preek over Prediker 9:11-16

Het bijbelboek Prediker volgt niet toevallig op het boek Spreuken. Beiden zijn wijsheidsboeken en presenteren zich als geschriften van de wijze koning Salomo (vgl. Spr. 1:1,2 met Pred. 1:1,13. Beide houden zich bezig met 'levenskunst'. In Prediker vind je ook dezelfde soort spreuken als in het gelijknamige bijbelboek waarop het volgt, vgl. Pred. 7:1-3; 9:4b ("beter dan"-spreuken), 2:14 (tegenstelling), 10:1 (gelijkenis).

Toch ademt Prediker een heel andere sfeer. Het is minder optimistisch. De wijzen van het boek Spreuken nemen waar hoe dubbelzinnig veel dingen zijn en hoe weinig logisch de wereld in elkaar zit. Tegelijk zijn zij ervan onder dat de wereld een kosmos is, een geordend geheel. Zo geven zij als boodschap mee, dat het geheim van een geslaagd leven is om die orde op te sporen en er je op af te stellen. Denk bijvoorbeeld aan de spreuk waarmee ik de preek van vorige week beëindigde, Spr.15:23b: Dat is nou karakteristiek voor het boek Spreuken. Hier spreekt het besef, dat de dingen hun plaats hebben in het leven en dat bij het ene ding dus iets anders gezegd moet worden dan bij het andere. Spoor de orde op, handel daarnaar en je komt verder. Dat is de taak van de wijsheid, de levenskunst. Je zou kunnen zeggen: in Spreuken zit de verwachting dat je bij de juiste aanpak veel van het leven kunt maken. Die verwachting leeft in het boek Prediker veel minder sterk. Hier is het uitgangspunt ook anders, namelijk dat er zo weinig orde in het leven zit. In het gedeelte uit hoofdstuk 9 dat we lazen komt dat naar voren.

Wie wint de wedloop? Spreuken zou zeggen: de snelle hardloper. Prediker zegt: lang niet altijd. Wie wint de oorlog? Volgens de benadering van Spreuken een sterke held. Maar Prediker neemt waar dat dat niet altijd zo is. Wijsheid en inzicht worden in Spreuken geroemd omdat je er ver mee komt. Maar Prediker zegt: niet altijd. Er zijn factoren die die orde akelig in de war sturen. Prediker noemt die 'tijd en toeval', 9:11. Daarmee wil hij zeggen - zie Prediker 3 - dat het er maar van afhangt in wat voor tijd je leeft. "Voor alles wat er gebeurt is er een uur." Er zijn gunstige en ongunstige tijden. Er zijn vette en magere jaren. Leef je in de magere jaren, dan heeft de boer niks aan zijn ijver. Zo is er ook een tijd om af te breken. In zo'n ongunstige tijd helpt je wijsheid je niet. Als je wist wanneer die tijd kwam - dan kon je je erop instellen, zoals de farao in Egypte nadat Jozef hem bekend had gemaakt met de komst van de zeven vette en de zeven magere jaren. Maar dat was een uitzondering. In de regel ken je als mens de tijd niet - 9:12. Prediker spreekt dan ook van de 'verraderlijke' tijd die je verrast, zoals de vogels verraderlijk door het klapnet worden gevangen. Zomaar ineens valt die verraderlijke tijd op een mens. Daar heb je geen invloed op.

Zo valt het dus bitter tegen wat je met je wijsheid kunt bereiken. In 9:14-16 wordt dat op nog weer andere wijze belicht. In een belegerde stad was iemand die de stad met zijn wijsheid had kunnen redden, vers 15. Prediker erkent daarmee het gelijk van het boek Spreuken: inderdaad, met de wijsheid kun je ver komen. Maar Prediker stelt vast dat die wijsheid in de praktijk nergens toe leidde. Oorzaak? De wijze man was van zo lage afkomst, dat niemand naar hem luisterde. Zo gaat het in de wereld. De oplossing ligt voor het grijpen, maar om een of andere stomme reden pakt niemand het op. Verbijsterend, vindt Prediker dat (vers 13). Zo loopt de wijsheid spaak, doordat de wereld zo idioot in elkaar zit.

Prediker heeft daardoor een wat andere kijk op levenskunst. Zoals gezegd; hij is pessimistischer. Minder dan in het boek Spreuken gelooft hij dat het leven maakbaar is. Daarvoor zit het leven te raar in elkaar en is het te onvoorspelbaar. Toch komt hij niet tot de conclusie dat levenskunst zinloos is. Voor hem is levenskunst: de tijden nemen zoals ze je toevallen, en in goede dagen genieten van het goede, 7:14. Opvallend is dat hij net als het boek Spreuken volop rekent met God. Hij gaat er van uit dat tijd en toeval op een of andere manier onder de regie van God staan. Gód is het die volgens hem naast de goede ook de slechte dagen heeft gemaakt. Voor hem is het dan ook - niet minder dan voor het boek Spreuken - het 'ontzag voor de God' (5:6) de sleutel voor de wijsheid, de levenskunst. Maar terwijl dat bij Spreuken uitloopt op de optimistische verwachting dat je onder Gods zegen een heel eind komt met het ordenen van je leven, is voor Prediker de hoogste wijsheid dat je, als het goede je toevalt, je dat maar het beste dankbaar kunt aanvaarden. Prediker heeft afscheid genomen van de gedachte dat het leven 'maakbaar' is. Voor hem is levenskunst: er diep mee rekenen dat het leven niet maakbaar is.

Door deze benadering spreekt het boek Prediker veel mensen aan. Juist diegenen die zelf ervaren hebben dat het leven niet zo geordend in elkaar zit als je zou wensen, herkennen zijn schrijnende observaties. Vorige week duidde ik aan dat er lezers van het boek Spreuken zijn die het gevoel hebben dat er zoveel 'open deuren' worden ingetrapt, en dat de wijsheden van Spreuken wel eens kort door de bocht zijn. Bij Prediker heb je daar veel minder last van. Het is alsof Prediker het boek Spreuken nog eens kritisch narekent. Ik denk inderdaad dat dat zo is. Hoe dat kan, als Prediker net als Spreuken van de hand van Salomo is? Wel, de meeste bijbelgeleerden gaan er van uit, dat Prediker uit later tijd dateert dan Spreuken. De taal die gebruikt wordt wijst daarop. Hoe dat ook zij - Prediker is kritischer dan Spreuken. Toch denk ik dat daarmee het boek Spreuken niet achterhaald is. Ze hebben allebei een belangrijk waarheidsmoment voor de bijbelse levenskunst. Wat aanspreekt bij Prediker is dat accent op de betrekkelijkheid van de orde in het leven. Die orde wordt te vaak doorbroken dan dat je er absoluut staat op kunt maken. Maar daarmee is niet gezegd dat er helemaal geen orde meer is. In dat opzicht blijft het boek Spreuken zijn waarde behouden. Het wijst er terecht op dat de wereld een kosmos is, een geordend geheel. Het is niet een en al chaos. Zo zou je kunnen zeggen dat Prediker meer oog heeft voor de gebrokenheid en Spreuken meer voor de scheppingsorde. Moeten niet beide sporen getrokken worden bij het ontwikkelen van bijbelse levenskunst?

Amen