Preek over Spreuken 15

InleidingHet was mijn bedoeling geweest om vanmiddag af te stappen van Spreuken en door te gaan naar Prediker. Maar een aantal reacties uit uw midden maakten mij duidelijk dat het de moeite waard is om nog wat langer bij het boek Spreuken stil te staan in deze serie over 'bijbelse levenskunst'. In deze preek wil ik aan de hand van Spreuken 15 drie dingen doen. In de eerste plaats u aansporen dit bijbelboek te benutten en niet links te laten liggen. In de tweede plaats bied ik u twee sleutels aan om binnen te kunnen komen in de Spreuken.

Benut Spreuken!In de vorige preek maakte ik melding van de opvatting, dat je levenskunst niet kunt leren door er boeken over te lezen. "Laat het leven maar op je afkomen, probeer maar dingen; al doende zul je erachter komen wat goed is en wat niet. Je zult de plank geregeld misslaan, maar wat geeft dat? Daar leer je van. Al die wijsheden die mensen uitdenken over de kunst om te leven - je hebt ze helemaal niet nodig!" De reacties die ik kreeg gaan een heel andere kant uit. Steeds weer verzekerde men mij: "Ik heb er veel aan gehad, aan Spreuken!" Iemand schrijft me: "Was het me maar met de paplepel ingegoten!" Deze persoon kwam er pas op latere leeftijd achter dat hier zoveel praktisch adviezen worden gegeven voor heel het leven, op alle gebied. Twee briefschrijvers verwijzen naar 15:22, de spreuk die aanbeveelt om naar raad te luisteren. De een zegt: zo werkt het inderdaad in het bedrijfsleven. De ander zegt: "Ik heb door schade en schande ervaren dat het waar is. Trek niet eigenwijs je eigen plan, maar laat je adviseren." Zo'n voorbeeld maakt duidelijk hoe mensen inderdaad het boek Spreuken ontdekt hebben als een praktische gids voor het leven. Tegen de jongeren in de kerk zou ik willen zeggen: "Luister naar deze getuigenissen van oudere christenen. Ga met dit bijbelboek aan de slag. Je hebt er wat aan." Er is in onze tijd veel aandacht voor het werk van de Heilige Geest, die ons wil leiden in onze beslissingen. Hoe goed is het om in dit verband een oude wijsheid in ere te houden die zegt: de Geest werkt door het Woord. Laat ik het eens scherp onder woorden brengen. Als wij de Geest bidden om ons in ons leven te leiden, zal Hij zeggen: "Dat wil Ik wel doen, maar dan moet jij je eerst in het boek Spreuken verdiepen!"Het belang van de literaire compositieOm met vrucht het boek Spreuken te lezen moet je wel weten hoe je het moet aanpakken. Het zo maar een keer doorlezen is niet het meest effectief. Het kan je dan ook teleurstellen. "Zo op het eerste gezicht staan er wel erg veel open deuren in," zei iemand tegen me. Dat is waar. Maar als je de tijd neemt om in deze aparte wereld binnen te komen zul je merken dat er toch meer inzit dan het soms lijkt. Ik wijs op twee dingen. Het eerste is het belang van de literaire compositie. Er zijn verschillende soorten spreuken. Je hebt 'gelijkenissen', bijvoorbeeld 11:22. Je hebt de 'beter dan'-spreuken, bijvoorbeeld 15:16,17. Speciale aandacht vraag ik voor de 'tegenstellingen', zie bijvoorbeeld 15:9 en 15:18. Wat die laatste spreuken zo interessant maakt, is dat de tegenstellingen niet altijd voorspelbaar zijn. Het tweede versdeel loopt niet altijd zo als je op grond van het eerste zou vermoeden. Soms wel, zie bijvoorbeeld vers 1 en vers 18. Maar kijk eens naar vers 19: daar zou je als tegengestelde van 'luiaard' de 'ijverige' verwachten. Mis! Probeer ook eens het vervolg te voorspellen op vers 8. Dan zul je merken dat er een verrassing zit in vers 8b: tegenover het offer van de goddelozen staat het gebed van de rechtvaardigen. Om die verrassingen gaat het. Probeer het maar uit op al die 'tegenstellings- spreuken'. Dan gaan ze meer tot je spreken en geven ze je veel meer te denken.De tegenstelling rijkdom ? armoedeEen tweede sleutel tot het lezen van het boek Spreuken is het inzicht, dat het in deze benadering niet gaat om een logisch systeem, maar dat zij juist de ogen ervoor wil openen dat de werkelijkheid verwarrend in elkaar zit. Ik neem als voorbeeld de waardering van rijkdom en armoede. Iemand vroeg mij daaraan eens aandacht te schenken. Het was die persoon opgevallen dat de tegenstelling rijk-arm in Spreuken veel aandacht krijgt, maar dat het niet altijd even logisch klinkt wat daar staat. Dat klopt. Je vindt in Spreuken verschillende waarnemingen die niet geheel kloppend met elkaar zijn te krijgen. De eerste is, dat rijkdom het gevold is van hard werken en armoe van luiheid. Zie bijvoorbeeld 10:4; 12:27; 19:16. Deze waarneming gaat er van uit, dat rijkdom iets positiefs is en armoede iets negatiefs. Vgl. 19:4, 15. Geen misverstand: deze spreuken stimuleren mensen hard te werken en zo geld in het laatje te krijgen. Dat is een gezichtspunt waaraan in de kerk vaak voorbij wordt gegaan. Wij beginnen meestal direct bij de Here Jezus die ervoor waarschuwt schatten op aarde te verzamelen. Toch is het goed om met Spreuken ook eens bij deze waarheid van het alledaagse leven stil te staan. Inderdaad, zo werkt het: als je van aanpakken weet kom je vooruit en dat kan heel prettig zijn! Ik herinner me nog hoe blij ik was met mijn eerste platenspeler, zelf verdiend met vakantiewerk. Zeg dan even niet: "Je moet van genade leven!" Dat slaat dan als een tang op een varken. Het is inderdaad ontzettend leuk om te merken: vlijt loont. Maar nu doen de wijzen ook geheel andere waarnemingen. Zij stellen vast, dat rijkdom en armoede betrekkelijk zijn. Zie bijvoorbeeld 15:15, de trouwtekst van een broeder en zusters in ons midden. Het eerste deel van dit vers zegt: een arme krijgt het voor zijn kiezen. Je zou verwachten dat het tweede deel zegt: voor de rijke is het altijd feest. Maar ziedaar: die eer wordt de rijkdom niet gegund. Er staat: "Voor de blijmoedige is het altijd feest." Relativering van de rijkdom dus! Zie ook 15:17. Hier wordt vastgesteld dat een goede relatie ('liefde') veel meer waarde heeft dan rijkdom, zo, dat een arme soms beter uit is dan een rijke. Dat is maar al te waar. Veel mensen komen daar tot hun schande en schade achter. Ze sloven en zwoegen en gaan op in hun werk merken dan tot hun verbijstering dat dat funest kan zijn voor hun relatie. Hier worden wij dus indringend gewaarschuwd. Wat is nou belangrijker: inkomensverhoging of tijd voor je vrienden en je partner? Intussen is het wel verwarrend, want die stimulans om aan te pakken staat er toch ook maar! En om dan de verwarring compleet te maken: de wijzen ontdekken ook dat hard werken soms niet de doorslag geeft. Vgl. 10:22. Hoe waar is dat ook. Je hebt je leven niet geheel in eigen hand. Inderdaad: wij leven van genade. Waar het nu om gaat is dat je van al die waarnemingen geen kloppend systeem kunt maken. Veel meer is de bedoeling dat wij aan het denken gezet worden en voorzichtig worden en vooral ook: de juiste woorden op de juiste tijd spreken, 15:23. Dus: bij de scholier die door pure luiheid gezakt is voor zijn examen niet komen aanzetten met 10:22, en bij de arme die ploetert om rond te komen (15:15a) niet met 15:17. En wat te zeggen tegen een samenleving die alles laat draaien om geld? Ja, dan is het diepste woord dat gesproken kan worden dat van Jezus: "Pas op, hoed je voor iedere vorm van hebzucht, wants iemand leven hangt niet af van zijn bezittingen." (Lukas 12:15)

Amen